استریلیزشن یا استریلیزاسیون به معنی از بین بردن کلیه اشکال حیات اعم از باکتری به شکل رویشی (Vegetative) اسپور (Spore)، ویروس (Virus)، قارچ (Fungi)، تک‌یاخته (Protozoan) و… می‌باشد. فرآیند استریلیزشن با استفاده از حرارت، صافی (Filteration)، اشعه (Radiation)، مواد شیمیایی (Chemical mater) و… صورت می‌گیرد.
استفاده از حرارت عملی‌ترین روش استریلیزشن است. در آزمایشگاه یا لابراتوار میکروب‌شناسی روش‌های استفاده از حرارت عبارتند از: حرارت مرطوب و حرارت خشک.
حرارت مرطوب (Moist Heat)
این روش برای استریل کردن محیط‌های کشت مصرفی؛ محیط‌های کشت آلوده میکروبی، وسایل و مواد دور ریختنی به کار می‌رود. به همین منظور در آزمایشگاه میکروب‌شناسی از دستگاهی به نام اتوکلاو (Autoclave) استفاده می‌شود.
حرارت خشک (Dry Heat)
حرارت خشک برای استریلیزشن وسایل شیشه‌ای، فلزی، مواد مقاوم به حرارت بالا، روغن‌ها، موم و پودرها، مناسب است. روش‌های استفاده از حرارت خشک عبارتند از:
- استفاده از شعلۀ مستقیم: برای استریل کردن فیلدوپلاتین (آنس یا لوپ) که وسیلۀ برداشت میکروب است، بکار می‌رود. در این روش فیلدوپلاتین را بطور عمودی روی شعله قرار می‌دهیم، تا قسمت انتهایی آن که از جنس آلیاژ مخصوص است، کاملاً سرخ گردد.
- عبور دادن از روی شعله (Flaming): که برای از بین بردن میکروارگانیسم‌های رویشی در سطح پنس، لام‌های شیشه‌ای، دهانه لوله‌های آزمایش و بطری‌ها بکار می‌رود. در این حالت وسیلۀ مورد نظر را از روی شعله به آرامی عبور می‌دهیم.
- هوای داغ (Hot air): برای استریل کردن وسایل شیشه‌ای مانند لولۀ آزمایش، پی‌پت (Pipette) و ابزار فلزی مانند فورسپس (Forceps)، اسکالپل، پودر و روغن‌ها از هوای داغ استفاده می‌گردد. در این روش از دستگاهی به نام فور (اجاق پاستور) یا اُوِن (Oven) استفاده می‌شود. فور محفظه‌ای است دوجداره از جنس فلز که بین دو جدار آن برای جلوگیری از انتقال حرارت، مواد عایق قرار داده‌اند. این دستگاه مجهز به ترمامتر (Thermometer)، ترموستات (Thermostat) و تایمر (Timer) است.
- فیلترشن (Filteration): محلول‌های حساس به حرارت را می‌توان با گذراندن از صافی‌ها و فیلترهای مختلف استریل نمود. امروزه از فیلترهای غشایی به صورت صفحات مشبک از جنس استات سلولز استفاده می‌شود. فیلترهایی با قطر منافذ ۰٫۲۲ میکرونی بیشترین کاربرد را دارد، چون اندازۀ قطر منافذ آن بحدی است که باکتری‌ها نمی‌توانند از آن عبور کنند.
- اشعۀ ماوراء بنفش (UV Ultra Violet): برای ضد عفونی کردن هوای آزمایشگاه، اطاق عمل و راهروهای بیمارستانی از لامپ‌های فرابنفش استفاده می‌گردد. احتیاط: اشعۀ فرابنفش جهش‌زا بوده و لذا در هنگام استفاده از آن افراد نباید در معرض تابش آن قرار گیرند.
| دستور کار:
جهت استریل نمودن محیط‌های کشت آلوده میکروبی با استفاده از اتوکلاو می‌باید:
|
رابطۀ بین فشار و حرارت اتوکلاو
| حرارت (درجۀ سانتی‌گراد) | فشار | زمان (دقیق) |
| ۱۱۸ – ۱۱۵ | bar 0.7 – P.S.I 10 | ۳۰ |
| ۱۲۴ – ۱۲۰ | bar 1.1 – P.S.I 15 | ۱۵ |
| ۱۳۸ – ۱۳۴ | bar 2.2 – P.S.I 30-27 | ۳ |
روش کار:
جهت استریل نمودن وسائل با استفاده از فور:
باید وسایل آلوده و غیر آلوده از یکدیگر جدا گردند. کلیۀ وسایل آلوده به چرک، خون و سرم، قبل از استریل نمودن باید اتوکلاو شوند. تمامی وسایل باید با آب خوب شسته شوند و خشک گردند. برای آشنایی با طرز کار با دستگاه فور اقدام به استریل نمودن یک ظرف حاوی پارافین یا پودر می‌نمایی، برای این منظور مراحل حار عبارتند از:
|
جدول زیر رابطۀ بین دما و زمان را در هنگام استفاده از فور نشان می‌دهد:
| رابطۀ بین دما و زمان |
| حرارت (C) – زمان (دقیق) |
| ۱۵۰ – ۱۵۰ |
| ۱۶۰ – ۱۲۰ |
| ۱۷۰ – ۶۰ |
| ۱۸۰ – ۳۰ |
