تاریخچۀ سم‌شناسی

تاریخچۀ سم‌شناسی

بررسی سموم را سم‌شناسی نامیده‌اند، اما این خود موجب طرح سؤال دیگری می‌شود که سم چیست؟ سموم، دربرگیرنده طیف وسیعی از الکالوئیدهای گیاهی موجود در طبیعت تا مواد شیمیایی طبیعی و مصنوعی هستند و هر ماده‌ای که بر روی سیستم زنده تأثیر مضر بگذارد سم به شمار می‌آید، ولی این ما هستیم که یک ماده را وابسته به عملکرد آن سمی یا غیر سمی در نظر می‌گیریم. به عنوان مثال انسان‌ها به کمک آنتی‌بیوتیک‌هایی چون پنی‌سیلین، با باکتری‌های مضر مقابله می‌نمایند، از طرفی نیز با گاز جنگی فسژن یکدیگر را از بین می‌برند؛ بنابراین فسژن و پنی‌سیلین هر دو به معنای واقعی کلمه، سم به شمار می‌آیند، اما از نظر ما این دو کاملاً با هم متفاوتند.

از زمانی که بررسی سموم، به صورت حرفه‌ای کاملاً علمی درآمده است، مدت زمان زیادی نمی‌گذرد. در گذشته بررسی سموم عموماً هنر ویژه قاتلین و تروریست‌ها بود. سم به عنوان اسلحه‌ای نافذ و بی‌صدا، نقش مهمی در طول تاریخ بشر ایفا نموده است. بشر اولیه از سموم طبیعی موجود در حیوانات و گیاهان باخبر بود و در عمل از آن‌ها در سلاح‌های خود بهره می‌جست.

کلمه توکسیکولوژی (Toxicology)(سم‌شناسی) از کلمات (Toxicon)(ماده‌ای سمی) که نوک تیرها را به آن آغشته می‌نمودند و از توکسیکو (Toxikos)(کمان) مشتق می‌شود. به نظر می‌رسد مطالعه سموم از ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد آغاز شده باشد، چرا که در نخستین مجموعه یادداشت‌های پزشکی، ابرزپاپیروس (Ebers Papyrus)، مراجع و دستورالعمل‌هایی برای سموم داده شده است.

مصریان قدیم قادر به تقطیر پروسیک اسید (Prossic acid) از هسته هلو بودند و سمومی چون ارسنیک (Arsenic)، ریشه تاج‌الملوک (Aconite) و تریاک (Opium) نیز همان‌گونه که حدود ۹۰۰ سال پیش از میلاد در وداس (Vedas) به ثبت رسیده است در پزشکی هندو جزو سموم شناخته شده به شمار می‌آمده است. چینیان باستان نیز برای زهراگین نمودن تیرهایشان از ریشه تاج‌الملوک استفاده می‌کردند. یادداشت‌های سقراط (۴۰۰ سال پیش از میلاد) حاکی از آن بود که یونانیان باستان نسبت به سموم و اصول سم‌شناسی به‌ویژه تهیه پادزهرها اهمیت زیادی می‌دادند، تا حدی که به نیکاندر اهل کولوفون (Nicander of colophon 185-135BC) (پزشک آتالوس پادشاه بانتیا)(Atalus, King of Bythnia) اجازه دادند که اثر سموم را بر روی محکومین جنایی آزمایش نماید. نتایج مطالعات وی رساله‌ای بود در زمینه پادزهر سموم خزندگان و مواد سمی (تریاق و آلکسیفارمیکا)(Theriaca and Alexipharmica) و معرفی ۲۲ سم بخصوص از جمله سرب سفید یا سروز (Ceruse or White lead)، اکسید سرب (Litharge or Lead oxide)، تاج‌الملوک (Aconite or Wolfsbane)، کانتارید (Cantharides)، شوکران (Conium or hemlock)، هیوسین (Hyoscyamus or henbane)(سیکران)، تریاک و چای بذرک (Linseed tea) را جهت افزایش حالت تهوع و مکیدن سم از ناحیه گزیده شده توسط حیوان سمی را به عنوان درمان مسمومیت‌ها توصیه می‌نمود. پادشاه میتریدارتیس (King Mithridates) نیز از محکومین جنایی برای تحقیق در مورد پادزهر سموم و مواد سمی استفاده می‌نمود. وی همواره با مخلوطی از ۵۰ پادزهر گوناگون خود را از خطر سموم مختلف مصون نگاه می‌داشت. در افسانه‌ها آمده است که وقتی او مجبور به خودکشی گردید. قادر نبود خود را مسموم نماید. کلمه مسرودیط (به معنای پادزهر) از نام او گرفته شده است.

اولین‌بار در ۸۲ سال پیش از میلاد سولا (Sulla) در روم قانونی جهت مقابله با مصرف بی‌رویه سموم وضع نمود. ۵۰ سال پس از میلاد دیسکوردی (Discordes)، پزشک یونانی با طبقه‌بندی سموم به سه دسته حیوانی، گیاهی و معدنی و پی‌بردن به ارزش مواد قی‌آور در درمان مسمومیت به علم سم‌شناسی خدمت شایانی نمود. رساله وی در مورد دارو (Material medica) تا ۱۵ قرن، بزرگترین اثر در زمینه سم‌شناسی به‌شمار می‌آمد.

با این اوصاف خاستگاه سم‌شناسی را می‌توان در بکارگیری سموم برای به قتل رساندن، خودکشی و ترورهای سیاسی جست و جو نمود. به عنوان مثال؛ معروف است که سقراط با سم شوکران اقدام به خودکشی نمود.

موارد بسیاری وجود دارد که از سموم برای مقاصد پلید استفاده شده است، مانند مسموم کردن کلادیوس (Claudious) و پسرش بریتانیکوس (Britannicus) با سم آرسنیک، به این ترتیب که نرو (Nero) سم‌شناس متبحری را به کار گمارد و او آرسنیک را در آبی ریخت که برای خنک کردن سوپ به کار می‌رفت. و پیش‌مرگ پادشاه آن را نچشید.

با به کار گیری بی‌رویه سموم در راه‌های نادرست، ارایه درمانی برای آن ضروری به نظر می‌رسید، مانی مونوئید (Manimonides) کتابی به نام مسموم و پادزهر آن‌ها (Poisons and their Antisites) نوشت و در آن برخی از درمان‌هایی را که مؤثر به نظر می‌رسید به تفصیل بیان نمود. در قرون وسطی بویژه در ایتالیا مسموم کردن افراد به منظور اهداف سیاسی به طرز جنون‌آمیزی رونق داشته است که از جمله آن‌ها رسوایی خانواده بورژنا (Borgias) را در قرن پانزدهم و شانزدهم می‌توان نام برد. در ایتالیای قرن هفدهم، زنی به نام توفانا (Toffana) لوازم آرایشی تهیه نمود که دارای آرسنیک (Aqua Toffana) بود و برای از میان برداشتن رقبای ناخواسته همسران و دشمنان بکار می‌رفت. کاترین دومدیسی (Catherine de medici) نیز سمومی تهیه کرد و آن‌ها را بر روی افراد فقیر و بیمار فرانسه آزمایش می‌نمود، سپس کلیه علایم و عوارض بالینی این سموم را ثبت می‌کرد. یکی از جالب توجه‌ترین شخصیت‌های تاریخی در پیش‌برد دانش که به بررسی سم‌شناسی پرداخت؟ او خواص درمانی و سمی مواد را از یکدیگر بازشناخت و دریافت که این دو ممکن است قابل تشخیص از همدیگر نباشد، مگر از طریق تعیین میزان مصرف (دوز). بنابراین مبحث رابطه میان دوز؛ پاسخ (Dose – Response Relationship) بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.

شخصیت جالب توجه دیگر، در زمینه سم‌شناسی اورفیلا (Orfila)، پزشک اسپانیایی بود که سم‌شناسی را به عنوان مجموعه‌ای جداگانه، شناسایی و با اختراع ابزاری جهت کشف مواد سمی و اثبات وقوع مسمومیت، به سم‌شناسی جنایی پرداخت. از آن پس دانش سم‌شناسی به شیوه علمی‌تری توسعه یافت و بررسی مکانیزم عمل سم را نیز شامل گردید. کلودبرنارد (Claude Bernard) معتقد بود که بررسی آثار مواد روی سیستم‌های بیولوژیک باعث افزایش سطح آگاهی ما نسبت به آن سیستم‌ها می‌شود. وی محل تأثیر کورار (Curare) را در پایانه‌های عصبی یا در نقطه اتصال عصب و ماهیچه شناسایی نمود.

بعدها سررادولف پیترز (Sir Radolph Peters) به بررسی مکانیزم عمل گازهای جنگی آرسنیک پرداخت و پادزهر مؤثری به نام بال (British Anti – Lewsite) تهیه نمود. موارد دیگر شامل سیانید (Cyanide)، که بازدارنده فوسفوریزشن اکسیدشنی (Odiative Phosphorylation) است و سیترات فلور (Flurocitrate) که بازدارنده ویژه اکونیتاز، یکی از آنزایم‌هایی است که در چرخه کربس (Crebs cycle) دخالت دارد. از هر دو ترکیب به طور آزمایشی برای کمک به شناسایی فرآیندهای بیوشیمیایی طبیعی استفاده شده است.

امروز دانش سم‌شناسی گسترده‌تر از آن شده است که تنها به کاربرد سموم برای مقاصد پلید و تهیه پادزهر آن‌ها بپردازد. تعداد بی‌شمار و رو به افزایش (بیش از ۶۵۰۰۰) مواد شیمیایی مصنوعی پیرامون ما که ممکن است بالقوه در معرض آن‌ها قرار گیریم، به سم‌شناسی اهمیت ویژه‌ای می‌بخشد. این افزایش بیانگر لزوم بررسی اصولی مواد سمی توسط کارخانجات تولیدکننده آن‌ها و تدوین قوانینی جهت نظارت بر تولید این مواد است.

تعریف سم شناسی

عبارت است از علم مطالعه سم‌ها که این علم شامل شناسایی مواد شیمیایی مختلف، خواص این مواد، آثار بیولوژیکی آن‌ها و بیماری‌هایی که با این مواد ایجاد می‌شود. و راه درمان این بیماری‌ها، می‌باشد.

سم‌شناس دامپزشکی، باید با شناسایی مواد شیمیایی مختلف و افزودنی‌های غذایی و آلاینده‌ها محیطی و آفت‌کش‌ها و سموم طبیعی گیاهان و سموم حیوانی آشنا باشد که سلامتی حیوان را تهدید می‌کند.

تعریف سم (Poison)

عبارت است از هر ماده جامد، مایع یا گاز که طریق دهان یا موضعی بر بدن انسان یا حیوان اثر بگذارد و سیستم بیولوژیکی را وادار به پاسخ و آثار سوء داشته باشد.

توکسین (Toxin)، عبارت است از سمومی که دارای منشاء بیولوژیکی هستند مثل سموم طبیعی گیاهان یا زهر نیش حشرات یا سم مار که بیوتوکسین (Biotoxin) نیز گفته می‌شود.